• صفحه نخست
• نقد و تحلیل بر کتاب «دیکتاتوری در سطرهای ابری» نوشته ی زینب فرجی

مجموعه اشعار زینب فرجی با نام «دیکتاتوری در سطرهای ابری»بهارسال ۹۹ از انتشارات سیب سرخ وارد بازار ادبیات شد. این کتاب، شامل ۴۱شعر بلند در قالب سپید می باشد.
زینب فرجی در این اشعار، ویرانی را به شکل توام با تواتر واژه هایی از قبیل جنگ، مرگ، فقر در متافیزیک حضور دخترانه اش در لابه لای سطرها ترسیم کرده  است.
مکالمه ای در حضور و سیال ذهنی نامرئی به شکلی پنهان در هرمنوتیک شعرها ،قطعیت یافته و ریشه در رفتار ذهنی شاعر دارد که با تناسبات متن حضور و عینیتی تجسمی یافته است.
اقتداری مطلق از حضور دیکتاتور ،در لایه های مستتر شعر وجود دارد که آزادی را به سرحد خشم، ویرانی، مردن و ریزش باران هایی که در اکثر شعرهای این مجموعه به شکل موجه بروز داده، تبیین کرده است.
حضور مولف در شعرها ،غایب نیست و منِ متعینی در تمامی شعرها رفتاری عاصی دارد.
“دیکتاتوری در سطرهای ابری” بازی های زبانی و پیچیدگی های لفظی ندارد. روایت ها خطی و تناسبات متن از تسلسل عمودی شعر، گاه گاهی منفصل شده و در بعضی شعرها نامنسجم و رفتاری پراکنده دارد.
جاذبه ی اشعار این مجموعه ،گونه ای پیگیری معنایی را می آفریند که خواننده بر حدس و گمان، دنیای روایت را با نشانگان فرضی بیابد.
و به پیشگویی فرضیه های احتمالی، دست به تأویل بزند.
این فراشد فرضیه سازی در واقع می تواند استراتژی خواننده نامیده شود. زیرا خواننده با آزادی در دریافت منش های تجسمی شاعر به صحنه ی متن دخالت یافته است.
 و هر شعر سلسله ای از معناو رفتار و علامت هاست که خواننده می تواند به شعر ورود کند.
اسم مجموعه ،هرچند شعر ویژه ای را به خود اختصاص نداده است، اما اتیمولوژی دیکتاتور ،روندی را به مثابه ی فردیتی که از مبانی آزادی در جنبه عمومی خویش منع شده، در تمام شعرها به صورت نامتعین در روایت تبیین می شود.
باز تولید هر قطعه شعر ،با ویژگی تصویری خود ،به زعم اعتراض و آنارشیسمی که جهان محصور مولف را به یک اتاق و پنجره، کوتاه کرده و موقعیتی تکراری را با جنبه های پرداخت به رنج مشترک، در تمامی شعرها بروز می دهد.
پدر، فراورده ی مناسبات درونی شعرها را ،با تطابق اسم کتاب تولید کرده و سیزده سالگی شاعر دلالت امری محتوم به بلوغ و شناخت جنس دردها ی متحمل شده بر شانه های خانواده را ،باز می  تاباند، که مدلول دیکتاتوری است که به شکل خاستگاهی برای رفتار عصیانگری و ازادیخواهی شاعر، فرم و ادبیت یافته است.
درشعر «خاستگاه »می خوانیم:
…که وقتی الهه مرگ می پرسد
چندسال است که متولد شده ای
بگویم سیزده سال است که فهمیده ام
مهربانی آن قدرها که می گویند شاعر است/نیست
زندگی
پدر و مادر نمی شناسد….
▫️▫️▫️▫️
شعر”اعصاب موریانه ها”
وقت فرار از خانه…
از جهنمی که پدر برایم ساخته بود
حرف می زدم
حرف از بگو
حرف از بخند
دستی که به سر و روی گل هایش که می کشیدم
دوست داشتم
در آن مسلخ زندگی را به سخره بگیرم…
◽️◽️◽️◽️
شعر “نمی دانم”
نمیدانم چرا وقتی بال پروانه ها را می چیدم
سیزده ساله بودم و نمکین‌
به مادرم که اعظم اسم ها بود
به جای پری دریایی می گفتم ستاره
و به پدرم که واژه ای خطرناک و سرشار از درد بود
می گفتم غول زیبای یک چشم….
◽️◽️◽️◽️
مادر در اشعار فرجی، تجسمی دو پهلو از الگووارگی برای نقش تسلیمی محض و رفتاری انفعالی در برابر تهییج ها و کنش های زندگی دارد،در جایی که تن به قیود دیکتاتور داده و در جای جای شعرها این انفعال و تظلم پذیری را با استفاده از استعاره ها باز نمایی می کند.
در شعر «خدایان»می خوانیم:
این تابلو که اینگونه خلق شده…
مرا یاد مادرم می اندازد
با لبخندی قرمز
خودم را اسیر می بینم
◽️◽️◽️◽️
شعر”پوسیدن”
من پوسیده ام
و کسی صدای فشار دادن دندانهایم را
به هم نمی شنود
انگار مادرم که تازه ماه را زایمان کرده
از اتاق بیرون می آید
تا خسوف جنگلی باشد
پشت کامیون
کنده به کنده..
◽️◽️◽️◽️
فرجی در شعرهایش ،سنت ها و نگاه جامعه به روایت دختران در خانواده های سنت گرا و قیودی که بر باورهای جامعه چیره گی دارد را ،با واخوردی عینی بارگذاری کرده و رسماً ،کتابی اعتراضی_اجتماعی را در قطعات این مجموعه می خوانیم.
شاعر به دنبال جهانی آرمانی و خواننده هایی کمال گراست ،که تمامی حرفهای او را_یعنی مجموعه ای از نشانگان و رموزی را که در قطعات بارگذاری شده _دریافت کند.
“واین بوت” معتقد است،« هر نویسنده یا شاعر خواننده آرمانی خود را«خود دوم»فرض می کند».
تصویری از خود شاعر که همچون هر انگاره ی دیگری حضور فیزیکی ندارد اما در این مجموعه ،ما نه صرفا‌ً زینب را ،که دختران جامعه با رفتاری آشنا را با پیش فرض  نگاه سنتی به مقوله ی زن، در خاستگاه ایرانی متن یا زیستگاه بومی مولف، شاهدیم که در قیدی به نام مراقبت ، به حصر مبتلایند.
از منظر جامعه شناختی مولفه های موقعیتی و تاویل مند از دغدغه های فرجی را ،برای دختران می تواند به تحلیل نشست.
تعین های بین اشعار و اجتماعی که شکل هیاتی از روایت را به خود گرفته ،وضعیتی است از تناسب شعر و محیط . “آیزر “چنین روابطی را مناسبات بینامتنی محیط می نامد.
از دیگر مقوله های پرداختی که در این مجموعه به کرات خوانده شد ،فقر و تنگی و موقعیت های آرمانی است که شاعر ،خواننده را به زعم تاثر به زیر ساختهای طبقه بندی های اجتماعی می برد و شکوه های اعتراضی متکثری را در این پرداخت ها می خوانیم،
در قطعه های «مجهولات»، «نان هیچ پرنده ای را آجر نکردیم» و «زن»..
فرجی ،  در این مجموعه زن بودن را انکار نمی کند.مرد ستیز نیست. فمینیست نیست.عصیانگر نیست  ، می خواهد رفتار پارادایمی جامعه را که بر قامت زن دوخته ، بر تن نکند.
این گریز   از قیدها به زعم حضور دیکتاتور در سطرهای ابری متن ،با فروخوردگی و یأسی که به تکرار خوانده می شود، تناقض رفتاری روانی را در شعر رقم زده است و این تناقض آشکار  و وضعیت ناپایدار در تسلیم و گاه عصیان ،پرداختی روان شناسانه به مقوله ی زورگویی والدین را بازنمایی می کند.
در تعین های منِ  درون شعر ،نوعی اختلال پانیک و ناامیدی موج می زند.
میل به آرمان گرایی و مولفه ی «آزادی »بخش بزرگی را در قطعات این کتاب به خود اختصاص داده است. و میل به «آزادی »هر استعلایی را در وجوه تاویل مند شعر ،مدلولی گزاره مند برای هرکنش آنارشیستی راوی، باور پذیر ساخته است.
در این مجموعه،« عشق »مولفه ای است که به شکلی آرمانی و گریزناک به آن پرداخت شده. و به صورت نماد اتکا و یا یک توتم برای شکستن تابوهای مولف بدل به آرمان شده است.
آزادی و عشق به شکل ابژه ای فرا متن ،در لایه های استراتژیک شعر ،با استعاره ها نشانه گذاری شده است.
شخصیت ها در شعر فرجی در حوالی قوم و خویش و پارامترها ،استعاره ها ،بیشتر انسانی اند.
ایماژها و اتفاق ها ،در سطحی بومی و پیرامون زیستگاه شاعر است و از جهان اتاق و شهر و محله ی مولف فراتر نمی رود.
با شعرهایی خانگی و اپارتمانی و اشیایی در محیط اتاق و اشپزخانه و فروشگاه با مولفه های عینی زینب در فواصل ابری شعر ،حضور پر رنگ دیکتاتور را تجربه می کنیم.
در قطعات «ضحاک»،«آیه های نزول»،«دوست داشتن»
ژرژ باتای معتقد است :«دو گونه ی متضاد شر وجود دارد.اولی به ضرورت درست انجام شدن ِفعالیت انسان و به بار آوردن نتایج مطلوب است و دیگری عبارت است از تخطی کردن عامدانه  از برخی تابوهای بنیادی .»
من گمان می کنم ،نوعی از پرداختن به شر و شعر نوشتن به رسم تابو شکنی در رهایی از سیطره ی دیکتاتور، در قطعات این مجموعه، به چشم می خورد.
 بررسی تناسبات تطبیقی در این قطعات ،یک موشکافی جزبه جز و پیگیری دال و مدلول  را می طلبد.
اما همانطور که باتای در ادبیات شر ،به آن اشاره دارد، هر شاعر و یانویسنده ،به واسطه ی نوشتن -بدون امر به اگاه بودن از گناه،-در واقع نوعی گناه می کند و این بینشی کافکایی است  .
وقتی کافکا،برخلاف آمال خانواده اش،عمل می کند و می نویسد .
از این رو خود را در موقعیتی گناهکارانه قرار می دهد. زیرا خانواده به او تفهیم کرده بودند که گذراندن عمر به نوشتن ،کاری شرارت بار است و کار درست در زندگی ،اختصاص دادن وقت خود ،به فعالیت های اقتصادی است.
در این تطابق فکری در فرایند تالمات مایوس و تابو شکنی _درست مطابق رفتار کودکی که در برابر پدر و مادری که مدام به او می گویند چه کند و چه نکند، _اتخاذ عمل شریرانه ،بی ربط هم نیست.
برای منِ متعین در شعرهای این کتاب ،نوشتن نوعی رستاخیز و هم ،گناهی کافکایی است، تا به شیوه ای مازوخیسمی  ،در عین تسلیم به عملکرد دیکتاتور را بدل به هنجار شکنی کند.
قطعه «گرامافون تنهایی»
..من مدتهاست که از دنیای عروسک ها زده ام بیرون
مدتهاست
که نان کارگران و بناها دیگر
به خاطر تو آجر نمی شوند
اگر تبر به کمرت بخورد
شعر فوران می کند
از آتشفشانی نزدیک سایه های پلید
راز دانه های این باغ زرد
دست های تورا از من می خواهند
لطفا مراقب دستهای قلم شده ات
در پیکر تراشیده ام باش
اینجا عنکبوت ها در کوچه رشد می کنند….

“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”